Turgut Uyar: “Şiirde şairane’ye hep karşı oldum…”

Gösteri Dergisinin 1981 yılına ait bir sayısında Şahin Kaygun’un fotoğrafladığı ve Tomris Uyar ile Turgut Uyar arasında geçen söyleşi sayfalarını yazıya aktardık.

Yaşamını, yazın beğenisi yakından bildiği birine sorular yöneltirken, “tecahül-ü arifane“ye kayma sakıncasıyla karşı karşıya kalıyor kişi. ​Ancak yanıtlarını gerçekten merak ettiğim sorular sorarsam kaçınabilirim bu yapaylıktan. İlk soru:

Bugünlerde yeni yazılan şiirleri okurken ya da eskiden sevdiğin şiirleri gözden geçirirken bir zamanki kadar büyük tad alıyor musun? Ya kendin yazmaktan?

​Tomris Uyar

Sana yalan söyleyemem, başkasına da söyleyemem ya. Bu sorunu içten, namusluca şöyle yanıtlayabilirim: Yeni yazılan şiirleri okurken (bir “olay” niteliğinde değilse, özgün değilse) gençliğimde duyduğum tadı ve heyecanı pek duymuyorum. Yitirilen bir şey midir bu heyecan ya da edinilen bir “temkinlilik” mi? Bilemiyorum. Bir “doymuş”luktan da söz edilebilir mi acaba? Ama ne olursa olsun, bir çocukluğu geride bırakmak gibi bir şey. (Çocukluğu, ozan tabiatını belirleyen niteliklerden biri diye düşünüp övgü olarak kullandım.)

Buna karşılık, eskiden sevdiğim şiirleri yeniden okurken, gençken duyduğum tadlardan daha büyük tadlar alıyorum. Taddan bile fazla, yüreği kaldıran bir şey. Acaba bu da farkına varmadan edinilen bir alışkanlık mı, yoksa yaşlanmaya başlamanın, yine farkına varmadan getirdiği tembellik mi? Bunu da bilemiyorum.

Kendim yazdığım zaman aldığım tad konusuna gelince: Tembel bir yazarım, biliyorsun. Oysa ilk yıllarımda böyle değildim. Bazan günde, çoğunu sonradan yırttığım 3-4 şiir yazdığım olurdu. Şimdi, kafamda oluşturduğum şiir kendini yazmaya beni zorlayıncaya kadar oyalanıyorum. Bu yüzden bazan, eskiden çok güvendiğim belleğim, yaya bırakıyor beni. Ama oturup şiir yazmak, hele sonuçtan hoşnutsam, çok mutlu ediyor beni. Bu mutluluğun nedenini, yukarıdaki “bilemiyorum”ların tersine biliyorum: Dünyayla ilişkimin sürdüğünü kavrıyorum, ozan ve kişi olarak bazı sorumluluklar taşıdığını fark ediyorum. Bunlar da gönendiriyor beni.

Turgut Uyar

Şiirde “şairane”ye baştan beri karşısın. Sanırım kusursuzluğu, yani bir anlamda ortalamayı, hemen kabul edilirliği, kalıklığı önerdiği, getirdiği için. Tam bir anti-şiir denemese bile onu andıran bir şeyleri, “Çıkmazın Güzelliği”ni, “Korkulu Ustalık”ı bir zaman dert etmiştin kendine. Bugün ne düşünüyorsun şiirsel ile şairane arasındaki kılpayı hakkında? Şurdan yola çık istersen. Gelmiş Gelecek Zaman’ın son dizesi ilk okuduğumda şöyleydi galiba: “Kim bilir, haklıydı belki de”…

Tomris Uyar

Şiirde şairane’ye hep karşı oldum. Ama doğrusunu söylemek gerekirse, “bir dönemin şairanesi”ne. Değişen dünyayla bütünleşen şiir, hayattan yola çıkan, her dönemde kendi şairane’sini yaratır. Kaçınılmaz bir olgudur bu. Şairanelik, sadece sözcüklerde, imgelerde değildir, takınılan tavırdadır biraz da. Örneğin hece’nin şairanesi, gurbet‘te, hasret‘te, aşk kırgınları‘nda idiyse, Garip’in şairane’si, kentli “Küçük adam”ın, “bulduğu ile yetinirliği”nde, bir bakıma “vurdum duymazlığı”ndadır.

Sanırım şiirsellik, ortak bir nitelik durumuna geldiği zaman, bir terimleşme haline geldiğinde, şairane oluveriyor. Her ozan kendi şairane’sini bulduğunda, var ettiğinde ise şiirsellik sürüyor.

Kusursuzluk, özellikle genç ozanlarda her zaman kuşkuya götürür beni. Çünkü kişiyi kişi yapan, sadece erdemleri değil, kusurlarıdır da diye düşünürüm. Erdemler ortaktır ama kusurlar kişiseldir, yani yeni bir kişiliği haber verirler çoğu zaman. Kusur yerine hata desek daha doğru olurdu ya neyse. Şiirde hata yapmaktan hiç korkmadım. Yaptığımı sandığım hatalarında sonradan hata değil, bana ait “özellikler” olduğunu fark ettim. Bunu övünmek anlamına alma: hata kaçınılmazdı, yeni bir şey yapmak için.

Şimdi Gelmiş Gelecek Zaman‘ın son dizesine gelelim. Evet, ilk yazılışında, “kim bilir, haklıydı belki de” idi. Sonra değiştirdim, “haklıydı belki de, kim bilir” oldu. Şimdi şaşıracaksın, onu da değiştirdim. Görüldüğü gibi, “kim bilir, belki de haklıydı” oldu.

Bunu açıklayabilirim. Sözcükler konusunda çok özenli olmadığım sanılabilir. Doğru da olabilir bu sanı, kendimce şiirin istediğini sezdiğim sözcüğü kullanırım. Ama söz diziminde özel bir dikkatim var: günlük konuşma diline ters düşmemek, konuşma dilindeki en geçerli, en çok kullanılan tavrı bulmak. Bana dilin şiirselliği gibi gelir bu. (bunda biraz da hinlik yok değil. Yadırganmayı istememek filan gibi. Ama şiir istiyorsa bunu umursamadığım da olur.)

Turgut Uyar

İlk bakışta oldukça savruk sayılabilecek bir dilin var. “Yaşam” ile “ömür” yan yana barınıyor şiirlerinde. Kimi zaman beni yadırgatan yabancı kökenli sözcükler de kullanıyorsun.

Dil-çağdaş düşünce-teknoloji nasıl etkiliyor şiirini?

Tomris Uyar

Sen sormadan yanıtladım dilimin savruk gibi görünmesinin nedenini. Savruk değildir dilim aslında. Şiiri yaşar kılacak sözcüğü bulmaktır benim derdim. Elbette bu çaba da beni her zaman haklı çıkarmaz. Dil konusunda, şiir söz konusu olunca, doğruluğuna gerçekten inansam bile verilere değil, sezgilerime güvenirim.

“Çağdaş düşünce” deyiminden ne kavranması gerektiğini anlamıyorum. Ama çağdaş olmayı anlıyorum. “Çağdaş düşünceyi kavramadan nasıl çağdaş olunabilir?” diyeceksin, haklısın. Çağdaş düşünce her on ya da yirmi yılda bir değişiyor. Örneğin 1950’lerde varoluşçuluk, sonraki yıllarda onun tartışmaları, bugünlerde yapısalcılık.

Şöyle düşünüyorum: gününü kaybetmeyen, değişen dünya koşullarını anlamaya çalışan, yadırgamayan biri açıklaması, formüle edilmesi sonradan düşünürlerce yapılacak bir dünya-insanı tavrı içindedir. Bir halk sanatı olmadan, Maksim Gorki, bir “Halk Sanatı” yorumu yapamazdı. “Varoluşçuluk”, Sartre‘dan önce bir tavır olarak vardı. Düşünce akımlarından çok hayat ilgilendiriyor beni. Bu düşünce akımları pratikte, yaşadığımızı açımlıyorsa önemlidir diye düşünüyorum. Pratiğe doğrudan yansımayan kuramlara, “lüks” diye değilse de, “ne işe yarıyor” diye baktığım oluyor. Ne var ki, böylesi kuramların, yaşamaya yansımasında bir sürenin gerekli olduğunu bilmiyor değilim. Ama bu süreyi beklemek tedirgin ediyor beni.

Teknolojiyi çok önemsiyorum. Gerçi şiirin ve öbür yazı sanatlarının teknolojiden ne alabileceğini bilmiyorum, kestiremiyorum. Müzik ve görsel sanatlar, teknolojinin getirdiklerinden (en azından yayılma bakımından) büyük ölçüde yararlanmaktadır. Hızla gelişen ve aynı hızla dünyayı değiştirden bir olgu görmezden gelinemez, yok sayılarak kurtulunamaz ondan.

Şöyle bir şey de söylenebilir. Şiir, bir değişmeden, bir gelişmeden sonra bir çeşit mazmunlar, nerdeyse terimler toplamı oluşturur. İşte burada çöküntü başlamış demektir. Kanımca şiirimizdeki sözcükler eskimiştir, yıpranmıştır. Kullanılmaktan, yenilenmemekten. Duyarlık yenilenmedikçe dilin, şiir dilinin yenilenmesi söz konusu olamaz.

Öyleyse, her gün gelişen teknoloji ile burun buruna yaşayan güncel insanın sorunları kavranamaz.

Şöyle bir varsayım da ileri sürülebilir: Azgın teknolojiyi görmezden gelmek, şiirin soyluluğuna uygundur, bir çeşit saygıdır onun yapısına, varlığına. Ama bana kalırsa yaşarlılığına, geçerliğine umar değildir.

Şu soruyu sorabilirsin: Yani teknoloji ile yakından ilgilenmek mi daha saygın kılacaktır şiiri? Bilmiyorum, kuşkuluyum.

Turgut Uyar

Her gün ilanlarına kadar okursun gazeteleri. En yeni makyaj malzemeleri, en yeni ölümler senden sorulabilir. Bir Ruhi Su, Livaneli kadar bir Bob Dylan‘ı, ne bileyim bir Santana topluluğunu, Bee Gees‘i kavramak istiyorsun. Şarkı sözünün, güftenin ya da çalgı eşliğinde şiirin eylemle buluştuğu bir yer var mı sence?

Tomris Uyar

Az bile saydın okuduklarımı. Ben yılın on şarkısı anketini de, uzaydaki “kara delik”leri de okurum. Güncel dünyayla ilişkilerimi diri tutmak istediğimden olacak. Bunlar bana yeni değerlendirmeler yapma olanağı veriyor sanıyorum. (Kim bilir, belki de aslında gazete okuma, öbür okumalara oranla daha kolay olduğundan.)

Öbür ülkeleri pek bilmem ama, yine de söyleyebilirim: Şiir geleneği bu kadar zengin olan bir ülkede, bu kadar kötü şarkı sözü yazılamaz, yazılmamalıdır. Güfte demediğime dikkat etmişsindir. Şarkı sözü başka, güfte başka şeydir bence. Güfte bir geçmişi çağrıştırır, şarkı sözü ise güncelliği.

Bilinçle yazılmış bir şarkı sözünün eylemle her yerde buluşabileceği konusunda inancım kesindir.

Bir şey daha; şarkı sözü diye ayrı bir türün yapaylığını, geçersizliğini biliyorum. Bir şiir yazılır bestelenir, ya da sözsüz bir müzik vardır ona şiir yazılır.

Ama gene de uyuşabileceğim bir besteci için “şarkı sözü” yazmak isterdim.

Turgut Uyar

Senin söylemek istediğin bir şey var mı?

Tomris Uyar

Evet. Şimdi ve gelecek.

Turgut Uyar

Turgut Uyar’la Söyleşi
Gösteri Dergisi, 1981